18 października 2022 r. odbyły się obchody jubileuszu 150-lecia Polskiej Akademii Umiejętności, których głównym punktem była Międzynarodowa Konferencja Naukowa Świat w obliczu nowych wyzwań. Wydarzenie to, jak mówi prof. Jan Ostrowski, prezes PAU, jest przede wszystkim spojrzeniem w przyszłość. To także przegląd różnych zjawisk w życiu społecznym, w ekologii, naukach przyrodniczych, które wpływają na dzisiejszą rzeczywistość. To diagnoza w kapsułce. Polski i świata. ASTOR został złotym mecenasem Jubileuszu 150-lecia PAU.

O Polskiej Akademii Umiejętności, jej roli w społeczeństwie kiedyś,  jej znaczeniu wobec wyzwań przyszłości, jakie stoją przed światem i Polską, rozmawiamy z prof. Janem Ostrowskim na dzień przed startem świętowania Jubileuszu 150-lecia PAU.

Renata Poreda, ASTOR: Panie Profesorze, o dorobku konferencji jubileuszowej oczywiście będziemy jeszcze mówić w kolejnych dniach, miesiącach, na przestrzeni także 2023 roku, bo kapitał intelektualny zgromadzony w wykładach, prezentacjach, prelekcjach jest przeogromny. „Przystańmy” na moment i wróćmy do kart historii. Historia bowiem wskazuje na fundament, na jakim Akademia wyrosła.

prof. Jan Ostrowski, Polska Akademia Nauk: Prehistoria Polskiej Akademii Umiejętności sięga roku 1815, kiedy to powstało Towarzystwo Naukowe Krakowskie grupujące uczonych, przede wszystkim z krakowskiego środowiska uniwersyteckiego, które najwyraźniej pragnęło stworzyć forum dla wymiany myśli i prezentacji wyników badań. Po pewnym czasie, kiedy Towarzystwo okrzepło postanowiono przekształcić je w Akademię Umiejętności. Było to możliwe w sytuacji autonomii galicyjskiej po roku 1867 oraz dzięki życzliwej postawie rządu austriackiego i dworu cesarskiego. Było również wynikiem uporczywych starań krakowskiego środowiska naukowego, samorządowych władz galicyjskich i dysponujących odpowiednimi wpływami Polaków działających w Wiedniu. I rzeczywiście. W 1872 cesarz Franciszek Józef zatwierdził pierwszy statut Akademii, który powstał w oparciu o liberalne prawo austriackie. Od samego początku pomyślana była ona jako instytucja ogólnopolska i znakomicie zrealizowała zadanie integracji środowisk naukowych wszystkich trzech zaborów i emigracji.

Akademia ma za sobą dwa wyraźne okresy rozkwitu.

Rzeczywiście. Pierwszy czas wielkiej pomyślności to były lata przed pierwszą wojną światową kiedy Akademia okrzepła już organizacyjnie i przyciągała mnóstwo darów i zapisów. Stała się instytucją zamożną. To z kolei miało bezpośredni wpływ na możliwości działania. Nie chodziło przecież o bogacenie się dla bogacenia, tylko o to, by móc wydawać dobrej jakości książki, organizować badania, wypłacać stypendia i nagrody. 

A potem przyszła pierwsza wojna światowa, która zmieniła wiele.

Działania spowodowane pierwszą wojną światową miały taki skutek, że kapitał i wszystkie przedwojenne inwestycje finansowe straciły wartość w wyniku inflacji. W niepodległość Akademia Umiejętności, wtedy już Polska Akademia Umiejętności, weszła biedna, jak przysłowiowa mysz kościelna. Poniesione straty udało się odrobić dzięki ofiarności społeczeństwa, w tym także arcyksięcia Karola Stefana Habsburga, który, proszę sobie wyobrazić, przekazał Akademii 10 000 ha hektarów ziemi ornej i lasów.

To pozwoliło nie tylko utrzymać Akademię. To moment drugiego okresu świetności, kiedy Akademia wydawała 100 serii wydawniczych.

To było wręcz nadzwyczajne! Dzisiaj jesteśmy bardzo daleko od tego poziomu. Okupacja spowodowała całkowite zawieszenie działalności. Nasza siedziba została zajęta przez Niemców. Akademia wystartowała na nowo bezpośrednio po zakończeniu okupacji. Wojna jeszcze trwała a w gmachu przy ul. Sławkowskiej już się odbywały spotkania naukowe

A Polska Akademia Umiejętności dzisiaj?

Zanim o współczesności, jeszcze dwa słowa o czasach komunistycznych i o tym, co nastąpiło tuż po ich zakończeniu. Ówczesna władza nie potrafiła tolerować takiej samodzielnej instytucji i w roku 1952 utworzyła swoją Akademię, pod nazwą Polska Akademia Nauk, której przekazano cały majątek PAU. Nie chcę przez to powiedzieć, że dzisiejsza Polska Akademia Nauk jest instytucją o korzeniach komunistycznych. Dzisiaj to jest bardzo poważana instytucja naukowa o ogromnym potencjale, w której trzy pokolenia przeszły od czasu jej powstania więc ten początkowy bagaż historyczny już się dzisiaj nie liczy

Wracając do PAU. Jest rok 1989. Polska Akademia Umiejętności wznawia działalność. 

Tak, rzeczywiście. W roku 1989 w wyniku przemian wolnościowych, możliwe było wznowienie działalności Akademii. A to dzięki temu, że przeżyło kilku, ściśle 9-ciu członków sprzed zawieszenia, więc w sensie formalno-prawnym wszystko zostało zrobione jak należy i od początku lat 90-tych,  Akademia rozpoczęła działalność jako stowarzyszenie – korporacja uczonych. I w takiej formule działa do dzisiaj. Mamy z jednej strony bardzo poważne osiągnięcia wydawnicze. Z drugiej strony bardzo aktywna działalność naukowa w formie posiedzeń, sesji, kongresów i tak dalej. Ale z trzeciej już strony, ze względów finansowych, nasze możliwości są ograniczone, bo trudno powiedzieć żebyśmy dzisiaj byli instytucją zamożną.

Międzynarodowa Konferencja Naukowa zatem to spory wysiłek, nie tylko organizacyjny, także finansowy.

Jak wspomniałem wcześniej - nasze możliwości finansowe są skromne, a organizacja porządnego wydarzenia o charakterze międzynarodowym kosztuje, choćby nie wiem jak się zaangażować na zasadzie działania społecznego, to koszty zawsze będą. Dlatego jesteśmy bardzo wdzięczni za każdą pomoc. W tym także firmie ASTOR, której udział w konferencji nie ogranicza się tylko do częściowego sfinansowania jej organizacji na zasadzie mecenatu, ale ma także aspekt merytoryczny poprzez udział jej przedstawiciela w panelu dotyczącym rozwoju informatyki, a szczególnie sztucznej inteligencji.

To takie przenikanie się światów. Polska Akademia Umiejętności ma tę, nomen omen, umiejętność, łączenia. W tym przypadku świata biznesu i przemysłu ze światem nauki. Konferencja inaugurująca rok jubileuszowy jest tego potwierdzeniem. To nauka często jako pierwsza odkrywa i wskazuje to, co będzie miało wpływ na naszą planetę, życie ludzi, funkcjonowanie społeczeństw.

To prawda. Kontynuując wątek przyszłości. 150- lecie przekształcenia Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Polską Akademię Umiejętności nie będzie spojrzeniem wstecz tylko próbą zajrzenia w przyszłość. To przegląd różnych zjawisk - w ekologii i naukach przyrodniczych i w informatyce, które w zasadniczy sposób wpływają na dzisiejszy stan świata. Przez ten pryzmat spojrzymy na świat i na to jak jest on przygotowany na wyzwania przyszłości. Chcemy, aby dorobek tej konferencji, był jak w kapsułce diagnozą stanu i świata, i Polski. Zaprosiliśmy i w znaczącym stopniu uzyskaliśmy zgodę na uczestnictwo wielu wybitnych uczonych o międzynarodowym autorytecie. Pod tym kątem mamy ułatwione zadanie, ponieważ w naszej Akademii mamy 180 członków zagranicznych. Do nich przede wszystkim zwracaliśmy się z zaproszeniem przyjazdu do Krakowa i propozycją wygłoszenia prelekcji. Jeśli chodzi o samą konferencję, to w założeniu jest to nie tylko wydarzenie naukowe, ale także społeczno-medialne. Zależy nam, żeby oddziaływanie tej konferencji nie ograniczyło się bardzo ściśle do środowiska naukowego, ale żeby było też dostrzeżone przez szersze kręgi osób, które w jakikolwiek sposób zainteresowane są stanem świata.  Z pomocą przychodzą nam najnowsze technologie i współczesne kanały komunikacji: media elektroniczne i społecznościowe. Całość obrad transmitowana będzie za pośrednictwem platformy You Tube, a następnie zawieszona na naszej stronie internetowej. Więc każdy zainteresowany tematyką stanu świata w świetle najnowszych osiągnięć naukowych, będzie mógł z tej wiedzy skorzystać.

Panie Profesorze, kończąc pierwszą część naszego wywiadu, już dzisiaj serdecznie gratuluję wspaniałego jubileuszu. Cieszymy się, że możemy być jego częścią. Liczę na kontynuację rozmowy w nadchodzącym 2023 roku, tym bardziej, że ASTOR będzie towarzyszyć Akademii jako Sponsor Strategiczny.

 O Polskiej Akademii Umiejętności

Polska Akademia Umiejętności od swych początków w roku 1872 była czynnikiem integrującym polski środowisko akademickie w imię rozwoju i upowszechniania nauki już w czasach zaborów. Przełamując ówczesne bariery, działała sięgając jednocześnie do największych skupisk polskiej diaspory. W 1954 roku ówczesne władze zawiesiły jej działalność. Reaktywowana w 1989 roku, po 35 latach, prowadzi szeroką działalność w trzech podstawowych kierunkach: organizuje i wspiera badania naukowe, integruje środowiska naukowe i przekazuje społeczeństwu wyniki tych badań oraz propaguje związane z nimi postawy. Więcej o Akademii TUTAJ.